Politieke fragmentatie verlamt de grootste economieën in Europa. Regeringen struikelen vaak al over basale kwesties, laat staan dat ze overeenstemming bereiken over de meest acute problemen.

Tijdens een recent debat had een Duitse kiezer scherpe kritiek op bondskanselier Olaf Scholz: de Duitse regering is niet in staat om te regeren en haar ministers zitten te kibbelen als kinderen. In plaats van tegengas te geven, gaf Scholz hem gelijk. ‘Om eerlijk te zijn ben ik het met u eens,’ zei hij. ‘Maar wat zou uw oplossing zijn? Ik vraag dit voor een vriend.’

Het leidde tot weinig controverse in Europa’s grootste economie, ooit een toonbeeld van goed bestuur. Niemand kijkt er meer van op dat politici het hier over weinig eens zijn, en nog minder voor elkaar krijgen. De recente overwinning van de extreemrechtse Alternative für Deutsch­land (AfD) in de deelstaatverkiezingen heeft de wankele regering van Scholz een nieuwe klap toegebracht.

Frankrijk, dat al decennialang samen met Duitsland geldt als de motor van de Europese Unie, bevindt zich in een soortgelijke staat van politieke verlamming, sinds het parlement bij de verkiezingen in juni werd verdeeld over een groot aantal partijen. President Emmanuel Macron vormde een centrumrechtse regering, ook al won een coalitie van linkse partijen de meeste zetels in de Assemblée Nationale. Dat maakt zijn regering kwetsbaar voor tegenwerking van Marine Le Pens extreemrechtse Rassemblement National, als die mee zou gaan in een motie van wantrouwen tegen de regering of zou weigeren Macrons begroting te steunen.

De handen van politiek leiders zijn gebonden door fragmentatie en polarisatie; er kan alleen worden geregeerd in onhandige coalities van linkse en rechtse partijen. Regeringen hebben al moeite om het eens te worden over basale kwesties, laat staan dat ze overeenstemming bereiken over de meest acute problemen, zoals het omgaan met de groeiende aantallen immigranten, de oorlog in Oekraïne en stagnerende economieën.

‘Leiders zijn tegenwoordig niet in staat – en dat zullen ze voorlopig ook niet zijn – om met een meerderheid overeenstemming te bereiken. Het ontbreken van belangrijke hervormingen om de oorzaken van de populistische golf aan te pakken, zoals de zwakke economie en massale migratie, versterkt deze vicieuze cirkel,’ zegt Mujtaba Rahman, senior directeur bij advies­bureau Eurasia Group en voormalig EU-functionaris. Als gevolg daarvan kunnen de EU en de verschillende regeringen hun beloften aan kiezers niet nakomen en dreigen ze verder achterop te raken bij concurrenten zoals de VS en China. Tegelijkertijd zetten de hogere financieringskosten en de trage groei de begroting onder druk, zelfs in voormalige grootmachten als Duitsland.

De ‘stoplichtcoalitie’ in Duitsland, met de sociaaldemocraten van Scholz, de Groenen en de liberale Vrije Democraten, is erin geslaagd het eens te worden over een aantal beleidsmaatregelen die volgens peilingen door de meeste mensen als minder urgent worden beschouwd, zoals het legaliseren van marihuana en het toestaan van vrije genderkeuze. Maar consensus bereiken over een groot aantal andere kwesties is moeilijk gebleken. 

Bij de verkiezingen in Georgië van eind oktober dit jaar stond veel op het spel, schrijft Le Monde: kiezen de Georgiërs voor een toekomst met Europa of met Rusland? Van de Georgiërs wil 80 procent lid van Europa worden. Maar van wat voor Europa?

Het Europa van Georgische Droom lijkt opvallend veel op dat van de Hongaarse leider Viktor Orbán, met wie de partij nauwe banden heeft: een Europa dat niet gedomineerd wordt door de ‘global war party’, dat Oekraïne niet langer helpt zichzelf te verdedigen en dat lhbti-minderheden hun rechten ontneemt. Ook belooft de partij oppositiepartijen te verbieden.

De oppositie daarentegen wil weer aansturen op integratie met de EU en haar waarden, die de 27 lidstaten haar voorspiegelden toen ze Georgië in 2023 de status van kandidaat-lidstaat verleenden. Brussel bevroor dit proces echter deze zomer omdat het Georgische parlement een repressieve wet over ‘buitenlandse invloed’ had aangenomen.

De EU staat voor een dilemma: moet ze de geopolitieke uitdaging aangaan en Georgië aan Europa vastmaken om het te beschermen tegen de invloed van Rusland? Of moet ze weigeren om compromissen te sluiten over democratische hervormingen, zelfs als dat betekent dat ze het risico loopt dat Georgië in de invloedssfeer van Moskou terechtkomt?

Europese landen hebben moeite gehad om de wapenproductie te verhogen om aan de vraag van Oekraïne te voldoen, of om het eens te worden over een immigratiebeleid voor het hele continent. De regering-Scholz heeft haar beloften om de woningcrisis te verlichten, de bureaucratie te verminderen, de infrastructuur te verbeteren en de criminaliteit terug te dringen niet waargemaakt. Treinen zijn notoir te laat, de vennootschapsbelasting is hoger dan in vergelijkbare landen en de infrastructuur brokkelt af: vorige maand stortte in Dresden een brug in als gevolg van uitgesteld onderhoud. En ondanks Macrons beloften om te bezuinigen op de overheidsuitgaven zijn het Franse begrotingstekort en de staatsschuld tijdens zijn presidentschap juist gestegen.

De ontevredenheid van de kiezers over de traditionele politiek heeft in Duitsland geleid tot een geleidelijke versplintering van het politieke landschap; er zijn nu zeven grotere partijen, waarvan er drie zich aan de rand van het politieke spectrum bevinden. Daardoor is, zowel op federaal niveau als in de meeste van de zestien Duitse deelstaten, een coherente coalitie bijna onmogelijk, zegt Manfred Güllner, de oprichter van Forsa, een van de grootste Duitse opiniepeilers.

De extreemrechtse AfD is nu de op een na grootste partij in de landelijke peilingen, terwijl ze in sommige oostelijke deelstaten de grootste is geworden; daardoor zien rivalen zich gedwongen ingewikkelde coalities te vormen om te voorkomen dat de AfD aan de macht komt. Tegelijkertijd heeft een nieuwe extreemlinkse partij, de BSW van Sahra Wagenknecht, die net als de AfD pro-Russisch en anti-NAVO is, bij lokale verkiezingen de grote partijen ingehaald.

Iets soortgelijks is al langer het geval in kleinere landen zoals Zweden en Nederland, maar een dergelijke verlamming is nu een structureel kenmerk geworden van de grootste politieke stelsels in Europa, aldus Güllner. ‘We hadden altijd duidelijke meerderheden rond partijen in het centrum, maar nu is er geen plausibele meerderheid, geen verenigende kracht meer,’ zegt hij. ‘En de vooruitzichten zijn hopeloos.’

De Duitse regering heeft al lange tijd moeite om grote veranderingen door te voeren. Dat was al het geval tijdens de zestienjarige ambtstermijn van Angela Merkel, maar haar regeringen profiteerden nog van een gestage economische groei en een relatief stabiel geopolitiek klimaat, aldus Clemens Fuest, hoofd van het Ifo-instituut in München, dat de Duitse regering adviseert. Nu, zegt Fuest, hebben interne en externe schokbewegingen het onvermogen van de regering om beleid uit te voeren blootgelegd.

Het lukt Europa maar niet om uit de malaise te komen, zelfs niet nu er oorlog woedt in Oekraïne

In Frankrijk werd Macron oorspronkelijk president nadat hij zijn eigen politieke partij had opgericht. Hij werd aanvankelijk gezien als een veelbelovend voortrekker van de Europese integratie, iemand die Europa en zijn eigen land zou kunnen veranderen. Macron boekte enkele successen, zoals het terugdringen van de werkloosheid en het aantrekken van buitenlandse investeringen. Maar na twee termijnen is hij een voorbeeld geworden van het verval van Frankrijk en de EU, aldus Manuel Valls, die van 2014 tot 2016 premier van Frankrijk was. In de ogen van burgers die normaal gesproken alles van de regering verwachten, maakt de Franse staat nu een legitimiteitscrisis door, zegt Valls. ‘Onze instituties en onze democratie zullen op de proef worden gesteld. We lopen het risico in een chaotische situatie te belanden; het land heeft een duidelijke richting nodig om bijvoorbeeld de overheidsfinanciën op orde te brengen en het gezag te herstellen.’ertje

Het lukt Europa maar niet om uit de malaise te komen, zelfs niet nu er oorlog woedt in Oekraïne. In het derde jaar van de oorlog is de EU er niet in geslaagd om zoals beloofd een miljoen granaten aan Kyiv te leveren, noch om Rusland bij te benen in het uitbreiden van de wapenproductie. De militaire voorraden van Frankrijk, Duitsland en andere landen zijn bijna uitgeput en er is weinig te ­merken van de beloofde uitbreiding van hun defensiecapaciteit, aldus Ivan ­Krastev van de European Council on Foreign Relations, een denktank. ‘De militaire productie in Europa is een lachertje, zelfs nu landen een reële dreiging vanuit Rusland voelen,’ zegt Krastev. ‘Er is geen meerderheid die de belangrijkste problemen kan aanpakken. Staten ontlenen hun legitimiteit aan het vermogen om te handelen, maar daar ontbreekt het nu overduidelijk aan.’

Sommige landen in Oost-Europa, waar de regering in staat is geweest een grote meerderheid te behalen, hebben meer succes. De Hongaarse premier Viktor Orbán, die al jaren in de clinch ligt met andere EU-leiders en naar eigen zeggen een ‘illiberale democratie’ heeft opgebouwd, heeft buitenlandse investeringen aangetrokken door belastingvoor­delen te bieden en samen te werken met China.

Scholz en Macron hebben de afgelopen maanden bezoeken gebracht aan de Servische president Aleksandar Vučić, die door diplomaten en democratische waakhonden is bekritiseerd omdat hij te autocratisch zou zijn. Europese leiders hebben zijn hulp ingeroepen bij het oplossen van het probleem van migranten die naar Europa komen. Vučić heeft met harde hand opgetreden tegen de migratieroutes door zijn land, waardoor de toestroom naar landen zoals Duitsland tijdelijk enigszins is afgenomen.

Europese leiders zijn ook geïnteresseerd in de grote lithiumvoorraden van Servië. Het metaal, een bestanddeel van accu’s die onder andere in elektrische auto’s worden gebruikt, is cruciaal voor Europa’s economische overgang van fossiele brandstoffen op hernieuwbare bronnen. Lithium komt ook voor in Duitsland en andere EU-landen, maar daar kan het niet worden ontgonnen, vanwege milieuregels waarover de regeringen het nog niet eens zijn geworden. ‘De Servische president mag dan licht autocratisch zijn, maar hij kan het lithium wel uitgraven als hij dat wil,’ aldus een hoge Duitse functionaris.