Al lang voor de Russische inval in Oekraïne was het Europese idee van een gezamenlijke welvaart aan het afbrokkelen. De Griekse econoom en voormalig minister van Financiën Yanis Varoufakis trekt zijn wenkbrauwen op over de koers van eurofielen.

‘This is Europe’s moment to answer the call of history’, riep Ursula von der Leyen aan de vooravond van de verkiezingen. 360 maakte voor het juninummer (dat nu in de winkel ligt!) in aanloop van de Europese verkiezingen een rondje langs de lidstaten en koos in samenwerking met weekblad De Groene Amsterdammer de meest verheffende en inzichtelijke bijdragen van grote denkers als Varoufakis, Piketty, Mastrobuoni en Krastev, die hun deskundig licht laten schijnen over hoe de Europese integratie verdiept en verbeterd kan worden.

Europa is onherkenbaar veranderd. Vroeger werd de Europese Unie door voorstanders van Europese eenwording altijd geroemd als een vredesproject, het ideaal van een ‘schitterend’ kosmopolitisme tegenover nationalisme dat, zoals de Franse president Mitterrand het in 1995 nogal dramatisch verwoordde, ‘gelijkstaat aan oorlog’. Maar al lang voor de Russische inval in Oekraïne was de klad gekomen in die eurofiele visie van een vreedzaam pad naar gezamenlijke welvaart. De metamorfose van de EU is door de Russische invasie hooguit versneld.

Josep Borrell, hoofd buitenlandse zaken van de EU, liet ons van die verschuiving van kosmopolitisme naar etnoregionalisme al iets merken toen hij de EU beschreef als een prachtige ‘tuin’ die bedreigd wordt door de niet-Europese ‘jungle’ buiten haar grenzen. En recentelijker hebben de Franse president Macron en de voorzitter van de Europese Raad Charles Michel de Europeanen niet alleen opgeroepen om zich op oorlog voor te bereiden, maar belangrijker, om voor de economische groei en technologische vooruitgang van de EU vooral te kijken naar de wapenindustrie. Nu ze Duitsland en de andere zogenaamd zuinige landen niet van het nut van een echte begrotingsunie kunnen overtuigen, vallen ze vertwijfeld terug op het bepleiten van een oorlogsunie.

Dit is een cruciaal moment in de bewogen geschiedenis van de EU. Even afgezien van de luidruchtige minderheid van eurosceptici betrof het grootste verschil van inzicht in de Europese politiek een meningsverschil binnen het eurofiele kamp over de te kiezen koers: de keuze tussen het inslaan van een hamiltoniaans pad (Europese schulddeling, wat de ontwikkeling naar federalisering zou versnellen) of verdergaan op de ingeslagen weg van een intergouvernementele unie (geleidelijke marktintegratie). Regeringen van overschotlanden waren altijd voorstander van de laatste optie, terwijl landen met tekorten allicht eerder neigden naar een hamiltoniaanse oplossing, die zo permanent op de lange baan werd geschoven.

De eurocrisis legde bloot hoe onmogelijk het is om vol te houden dat schulden, banken en belastingen nationaal kunnen zijn terwijl de munt transnationaal is en de markten geïntegreerd zijn. De EU koos er helaas voor om alleen het hoogst noodzakelijke te doen voor het behoud van de euro, en bleef zo achter met het slechtste van twee werelden: een enorm ineffectieve pseudo-begrotingsunie (zonder goed instrument om de staatsschuld bij te sturen, zoals in de VS) en een Europese Centrale Bank die zich keer op keer genoopt ziet de eigen regels te overtreden (en daarvoor steeds creatievere uitvluchten verzint). Het ergst van al is misschien nog dat het gammele politieke proces waarmee gemeenschappelijke gelden en lasten worden verdeeld, elk greintje democratische legitimiteit ontbeert.

Decennialang hebben sommigen van ons campagne gevoerd voor een Europese Green New Deal. Omdat een federale unie op de afzienbare termijn niet haalbaar was, stelden we manieren voor om federale financiële instrumenten na te bootsen (bijvoorbeeld de uitgifte van eurobonds door de ECB) en zo via de Europese Investeringsbank jaarlijks minimaal vijfhonderd miljard euro op te halen voor een investeringsfonds in groene technologie. In plaats daarvan goochelden de beleidsmakers met vage alternatieven zoals het tot mislukken gedoemde plan-Juncker en een herstelfonds tijdens de pandemie, dat een gemeenschappelijke schuld creëerde zonder goed gemeenschappelijk doel.

Europese bewindslieden willen helaas niet inzien hoe nutteloos oude recepten in nieuwe verpakkingen zullen zijn

Daardoor zit de Europese economie nu in het slop. Door te kiezen voor een strategie van vlees noch vis (geen begrotingsunie, maar ook geen volstrekte nationale zelfstandigheid op het gebied van de begroting en het centralebankbeleid) veroordeelde de EU zichzelf tot twee decennia van minimale investeringen en heeft ze niet de technologieën kunnen ontwikkelen die Europa nodig heeft: groene technologie (waarmee Europa op zijn eigen voorwaarden zou kunnen stoppen met Poetins goedkope gas) en cloudkapitaal. De VS en China, de huidige monopolisten in cloudkapitaal, dat nieuwe instrument voor de accumulatie van rijkdom, dringen Europa bovendien een nieuwe Koude Oorlog op, met catastrofale gevolgen voor de toegang van de Duitse industrie tot de Chinese exportmarkten.

Europese bewindslieden willen helaas niet inzien hoe failliet het Europese bedrijfsmodel is en hoe nutteloos oude recepten in nieuwe verpakkingen zullen zijn. Zo denkt Duitsland zijn concurrentiekracht weer op te vijzelen met energiesubsidies en loonmatiging.

Het gevaar van dit debat is dat het afleidt van Europa’s werkelijke probleem: dat Duits industrieel kapitaal niet langer de overschotten accumuleert waarmee energiesubsidies voor krimpende industrieën gefinancierd kunnen worden. In deze context is het niet mogelijk om met welke loonmatiging dan ook (zoals toenmalig kanselier Gerhard Schröder die ooit wist af te dwingen) de concurrentiepositie te versterken van een auto-industrie die niet in staat is de batterijtechnologie of de algoritmen te produceren waarmee fabrikanten van moderne elektrische voertuigen reële nieuwe waarde aan hun product toevoegen.

Dus wat nu? Michel lijkt onze voorstellen voor eurobonds en voor het verstevigen van de positie van de Europese Investeringsbank uit de prullenbak van de recente Europese geschiedenis te hebben gevist. Alleen wil hij de nieuwe kredieten niet gebruiken voor het subsidiëren van groene technologie of cloudkapitaal, maar voor een nieuwe wapenindustrie die volgens hem ‘een krachtig middel zal zijn om onze technologische, innovatieve en industriële positie te versterken’.

Meent Michel dat nou serieus? Hoe moet de Europese Investeringsbank leningen terugverdienen aan de defensie-industrie, die per definitie onproductief is? Wat gebeurt er als onze magazijnen straks vol liggen met munitie en raketten? 

Verstandige eurofielen kunnen dus maar beter hopen dat het plan van Michel net zo’n zachte dood sterft als dat van Juncker. 

Ik mis de tijd waarin pro-Europeanen de EU nog bejubelden – hoe hypocriet soms ook – als een project voor het slechten van grenzen en het stimuleren van openheid, verscheidenheid en tolerantie. In plaats van een diverse democratische federatie die aantrekkelijk is voor de mensen buiten haar grenzen, wordt nu gestreefd naar een wit, christelijk rijk dat wordt afgeschermd met dure raketwerpers en hoge hekken die onder stroom staan. Dit is een Europa waar jongeren niet trots op kunnen zijn en dat de rest van de wereld niet serieus zal nemen.  

Yanis Varoufakis is voormalig Grieks minister van Financiën, leider van de partij MeRA25 en hoogleraar economie aan de Universiteit van Athene.