Met de opwarming van het klimaat kan Kopenhagen waarschijnlijk hevige regenval verwachten. De Deense hoofdstad heeft daar al ervaring mee, en daarom worden parken en straten aangepast om snel enorme hoeveelheden water te kunnen afvoeren.

Op een grijze woensdagmiddag in een park in Kopenhagen-Zuid vertelt Ditte Juul Sørensen hoe ze van plan is de hondenweide als het nodig mocht zijn onder water te zetten. De groene ruimte bestond voorheen alleen uit een doorweekt grasveld, een vervallen speelplaats en een stuk of wat modderige paden. De laatste zeven jaar heeft de 46-jarige landschapsarchitect het terrein echter een volledig andere aanblik gegeven.

Tegenwoordig markeert het de monding van een onzichtbare rivier die door Kopenhagen slingert en die is aangelegd om de stad te redden in geval van hevige regenval. ‘De weide gaat het water opvangen,’ zegt Sørensen, ‘en dankzij deze kunstmatig gevormde rivierbedding zal het worden afgevoerd.’ Ze wijst naar een rood-geel geplaveid pad dat terugvoert naar een kinderboerderij. In totaal kan de onzichtbare opvangplaats 15.000 kubieke meter water bevatten, wat ruwweg neerkomt op 83.000 tot de rand gevulde badkuipen.

Het park is een van de eindpunten van een uitgebreid netwerk van bovengrondse en ondergrondse kanalen, groenplaatsen, speciaal aangepaste wegen en afwateringsvijvers. Het Skybrudsplan, of ‘wolkbreukbeheerplan’, kost 1,8 miljard euro en moet de stad de komende honderd jaar beschermen tegen perioden met zeer ernstige regenval.

Extreem weer trof afgelopen zomer heel Europa en zal zich in de toekomst, met de toenemende opwarming van de aarde, waarschijnlijk nog vaker voordoen. Sommige delen van het continent hadden te maken met hittegolven, branden en droogte, andere werden getroffen door onvoorspelbare stormen. De Deense hoofdstad is een van de locaties die worden bedreigd door hevige regenval en overstroming. In juli viel er in Denemarken twee keer zo veel regen als normaal, meer dan de afgelopen 149 jaar ooit in één maand was waargenomen.

Er dreven dode ratten door de straten

Velen dachten daarbij terug aan 2011, het jaar dat de stad een soort collectief trauma beleefde, een moment van chaos dat achteraf kan worden gezien als een wake-upcall. In de avond van 2 juli van dat jaar viel in een paar uur net zoveel regen uit de hemel als normaal gesproken in twee maanden. Tienduizenden mensen zaten zonder stroom, het traumacentrum van het academisch ziekenhuis moest worden geëvacueerd, delen van de historische citadel stortten zelfs in en kapotte verwarmingsbuizen bezorgden meerdere mensen brandwonden. De telefoonlijnen van de politie waren drie dagen buiten gebruik, terwijl de Wereldgezondheidsorganisatie haar Europese hoofdkwartieren moest sluiten en de boedel uit het pretpark Tivoli moest worden geëvacueerd.

Later dreven er dode ratten door de straten. Onderzoek wees uit dat 22 procent van de betrokken werknemers in de weken dat de rommel werd opgeruimd ziek werd. Eén persoon stierf aan een infectie. Gevangenen kregen maaltijden van McDonald’s, omdat de keukens niet bruikbaar waren. In Kopenhagen alleen al werd de schade geschat op 800 miljoen euro. De stad reageerde besluitvaardig. Nog geen jaar later presenteerde Kopenhagen zijn eerste Skybrudsplan. Sindsdien is het concept ieder jaar verder ontwikkeld, en tot tenminste 2035 staat een verdere uitbreiding gepland.

Jan Rasmussen (61) werkt sinds 1990 als ingenieur voor de stad en is een van de opstellers van het plan. Hij heeft zich zijn hele leven op het water toegespitst, waarbij hij zich de eerste twintig jaar van zijn carrière inzette om het schoner te maken. Hij zorgde er samen met medewerkers van de watervoorziening voor dat het ooit zo gore water in de haven schoon genoeg werd om in te zwemmen. ‘Eerlijk gezegd had ik zelf nooit gedacht dat het zou lukken,’ aldus Rasmussen.

Tegenwoordig doet hij zijn uiterste best om het zo te houden. Als er in korte tijd te veel water uit de hemel valt, raken ook de beste afvoersystemen overvoerd. Rioolzuiveringscentrales en afvoerbuizen kunnen de toevloed niet aan en ondergrondse ruimtes stromen over. In een dichtbevolkte stad zijn er weinig natuurlijke wegen voor het water om te ontsnappen, dus volgt het de weg van de minste weerstand en baant het zich in een vieze, modderige stroom een weg door de stad.

‘Je moet het temperen en in banen leiden, zodat het geen schade veroorzaakt,’ zegt Rasmussen. Na de storm van 2011 maakte hij samen met andere experts een overstromingsplattegrond van het regenwater. Ze documenteerden de stijgingen en dalingen en markeerden ook dichte oppervlakten, daken en groene stukken grond in hun overzicht. De plattegrond gebruikten ze om de routes uit te lichten die het water zou nemen, evenals de plekken waar het op obstakels zou stuiten.

‘Het Skybrudsplan levert meer op en kost minder’

Uiteindelijk stond de stad voor drie keuzes. De eerste was helemaal niets doen. Op basis van het IPCC-klimaatrapport berekenden Rasmussen en zijn team de kosten van de gevolgen van die optie op meer dan 2 miljard euro in de komende honderd jaar – meer een gedachtenexperiment dan een reële optie. De tweede optie was het klassieke draaiboek volgen en zorgen voor meer afvoerbuizen en bassins. De derde optie was verrassender en zacht gezegd ongebruikelijk, maar leek verreweg de efficiëntste weg om te bewandelen.

Het behelsde de ontwikkeling van een model dat bestond uit een combinatie van een ondergronds netwerk van faciliteiten voor het afvoeren en opvangen van overtollig water, parken die zouden dienen als reserveopvanglocatie en straten die in periodes van intense regen konden fungeren als rivieren. ‘We hebben hiervoor gekozen omdat het zinniger is. Het Skybrudsplan levert meer op en kost minder,’ meent Rasmussen. Het idee is dat Kopenhagen een stad wordt die ondanks de bevolkingsdichtheid het water kan opnemen en langzaam weer kan vrijgeven.

Het ‘sponsstad’-concept is niet uniek voor Denemarken en ook met name snel groeiende Chinese metropolen hebben al elementen van het idee overgenomen. Maar nergens is het zo voortvarend ter hand genomen als in Kopenhagen. Zeker driehonderdvijftig individuele projecten maken deel uit van het plan. ‘We hadden echt geen enkel voorbeeld in de wereld om te volgen,’ zegt Rasmussen. ‘We zijn pioniers.’ Slechts een klein deel van de projecten is gefinancierd met belastinggeld, met die toevoeging dat het drinkwaterbedrijf het meeste kapitaal vergaarde via een heffing op huishoudens en bedrijven.

‘Zelfs een VN-organisatie liet ons weten dat Kopenhagen als locatie een risico was’

Rasmussen ziet zo’n financieringsmodel, dat direct aan consumptie is gelinkt, als de makkelijkste en eerlijkste oplossing. Voor een vierpersoonshuishouding is het watertarief met ongeveer 120 euro per jaar gestegen. ‘Maar als je kijkt naar de risico’s als gevolg van de klimaatverandering zijn zulke kosten gerechtvaardigd,’ aldus de ingenieur. Na de overstroming in 2011 dreigde menig verzekeringsmaatschappij om polissen te schrappen en een aantal bedrijven begon al over het verlaten van de stad. ‘Zelfs een VN-organisatie liet ons weten dat Kopenhagen als locatie een risico was,’ zegt Rasmussen.

Het is zijn bedoeling om tot aan zijn pensioen, over enkele jaren, te blijven werken aan de verwezenlijking van het Skybrudsplan. Zijn plattegronden zijn inmiddels uitgebreid en voorzien in bredere slagaders die aanzienlijke hoeveelheden water kunnen verstouwen, parkeerplaatsen waar het langzaam kan wegvloeien en zijstraten die zorg moeten dragen voor al het water dat van de daken naar beneden stroomt.

Ditte Juul Sørensen, de projectmanager en landschapsarchitect – een van de elf die door Kopenhagen voor het Skybrudsplan in dienst werden genomen – gaat ons voor naar een strook groen. De locatie op de Scandiagade is zo klein dat ze niet eens op Google Maps als park staat aangegeven. Hier zijn zeven betonnen bassins geïnstalleerd die op het eerste oog nauwelijks te zien zijn. Er is een vlindertuin, er zijn moestuintjes en er hangt zelfs een hangmat. Een felgekleurd looppad verbindt het ene bassin met het andere. Het voorbeeld toont perfect hoe de stad het Skybrudsplan wil aanwenden om de kwaliteit van leven voor bewoners te verbeteren.

De huizen die de Indiase architect Bijoy Jain ontwerpt zijn vrijwel volledig met de hand gebouwd, op basis van traditionele technieken. Ze bieden daarmee een radicaal alternatief voor de hedendaagse bouwwijze. ‘We hebben geen elektriciteit nodig, geen lijm, geen metaal – echt waar, dat is geen grap’, zegt hij. Met zijn aandacht voor het behoud van traditionele kennis en het gebruik van lokale grondstoffen wijkt Jain af van de standaardbouwkunde en wil hij de band tussen de mens en diens natuurlijke omgeving behouden. Hij biedt ‘een radicaal tegenproject aan het gedigitaliseerde en geautomatiseerde leven’, waarin veel mensen in het westerse wereld, en steeds meer mensen in India, met een paar muisklikken hun inkopen doen bij Ikea en Amazon

‘Het projectteam vroeg de mensen hier wat ze wilden,’ zegt Sørensen, en de consensus was meer kleur en meer natuur. Dus werd de ongebruikte strook land omgetoverd in een stadstuin. Alleen het laatste bassin, helemaal aan het eind, bevat momenteel een beetje regenwater, de grond is er vochtig. De weg parallel aan de groene strook werd enigszins aangepast zodat tijdens zware regenval water vandaar in de bassins kan stromen. Vanuit de bassins kan het water ofwel in de grond sijpelen, ofwel via ondergrondse kanalen naar de haven worden afgevoerd. Publieke participatie heeft ervoor gezorgd dat de meerderheid het project steunt,’ zegt Sørensen.

En dat is niet de enige reden waarom de lokale bevolking erbij is betrokken: de hoop is dat de stadstuin de bewoners zal aanmoedigen om de boel goed te onderhouden en te voorkomen dat de bassins vol komen te liggen met rotzooi.

Toch vraag je je af hoe Kopenhagen het met relatief weinig protest voor elkaar heeft gekregen om parken en wegen op te knappen voor hoogwaterbescherming, terwijl een stad als Berlijn niet eens 500 meter fietspad kan aanleggen zonder dat daar enorme heisa van komt. ‘Natuurlijk was er onenigheid,’ zegt Sørensen. En discussies liepen niet altijd zo goed als bij het Scandiagade-project. In de buurt rond het Karens Minde Kulturhaus, een cultureel centrum, waren de bewoners aanvankelijk niet erg enthousiast over de plannen om hun park om te bouwen tot afwateringsgebied voor de rest van de stad.

Ze zegt dat ze drie jaar lang regelmatig bijeenkomsten met omwonenden belegde en hen verzekerde dat de linden en populieren, die beschermd zijn, zouden blijven staan. Uiteindelijk mochten de buurtbewoners de straatstenen en banken in het park kiezen, maar het plan zelf stond nooit ter discussie. ‘We dragen allemaal een gedeelde verantwoordelijkheid,’ aldus Sørensen.

Iedereen heeft nog duidelijke herinneringen aan de ramp in 2011

Sommige van de projecten zijn overigens zo onopvallend dat niemand ze überhaupt opmerkt. Meer naar het noorden bijvoorbeeld, in Enghaveparken, is een inlinehockeyveld aangelegd, omringd door een lage betonnen muur. Leden van de jeu-de-boulesclub ernaast gebruiken die muur om op te zitten of hun wijnglas op te zetten. Ze zijn verbaasd als ze horen wat de ware functie van de muur is en zeggen nooit te hebben bevroed dat de ruimte bedoeld is als bassin om regenwater in op te vangen. Iedereen heeft nog duidelijke herinneringen aan de ramp in 2011 – aan trouwjurken die onder de modder zaten en aan vernield meubilair.

‘Het is absoluut de juiste beslissing voor de stad om dit te doen,’ zegt Rasmus Lütken, een kunstenaar en architect die lid is van de jeu-de-boulesclub. Wat hem betreft, zegt hij, is de grootste vraag of het plan wel ver genoeg gaat en of er niet meer moet worden gedaan. ‘Bovendien,’ voegt hij met een grijns toe, ‘het ziet er geweldig uit.’