De sensitivityreader maakt opgang in de literatuur: iemand die een boek controleert op kwetsende passages voor minderheden. Voor de Spaanse auteur Carmen Domingo betekent dit ‘politiek correcte censuur’. Universitair docent Helen Young vindt juist dat sensitivityreaders auteurs kunnen behoeden voor blinde vlekken.

Tegenwoordig is er steeds meer bewustzijn over de manier waarop minderheden worden gerepresenteerd, schrijft universitair docent communicatiewetenschap Helen Young in een opiniebijdrage op The Conservation. Ook in de literaire wereld. Daarom ‘wordt er nu routinematig een sensitivityreader‘ – oftewel een gevoeligheidslezer – ‘ingezet als de auteur schrijft over culturen die buiten zijn of haar belevingswereld liggen. (…) Een roman met een transgender inheems personage wordt dan idealiter eerst gelezen door een transgender inheems persoon, enzovoort’, aldus Young.

‘Tegenstanders van lezen op gevoeligheden suggereren vaak dat het een soort censuur is. In 2017 beweerde romanschrijver Lionel Shriver dat de praktijk “creativiteit de das omdoet”. Maar door sensitivityreaders te zien als experts, zoals de redacteuren met wie auteurs regelmatig werken, krijg je een heel ander beeld.’ Volgens Young dragen gevoeligheidslezers bij aan de artistieke kwaliteit van een werk ‘door details te ontdekken die niet kloppen en door scenario’s en verhaallijnen te herkennen die, om wat voor reden dan ook, iemand uit hun eigen gemeenschapn waarschijnlijk niet zouden overkomen. Dit maakt een boek authentieker.’

‘Sensitivityreaders hebben expertise vanuit hun ervaring’, stelt de universitair docent communicatiewetenschap. ‘Ze zijn beter in staat om onnauwkeurigheden en stereotypen over hun gemeenschap vast te stellen dan mensen die daar geen deel van uitmaken.’

‘Stereotypen kunnen schadelijk zijn, zelfs als ze positief lijken’

‘Lezen, of het nu fictie of non-fictie is,’ vervolgt ze, ‘is een van de manieren waarop we leren over de wereld buiten onze eigen ervaring. Fouten kunnen ons verkeerde indrukken en overtuigingen geven, dus het vermijden ervan is ethisch en moreel gezien belangrijk, maar ook esthetisch. Stereotypen kunnen schadelijk zijn, zelfs als ze positief lijken. Ze zijn gebaseerd op veronderstellingen en weerspiegelen niet de individualiteit en menselijkheid van mensen.’

Young vergelijkt de sensitivityreader met een historicus die is ingeschakeld om advies te geven over een historische roman. Maar volgens haar is de taak van de gevoeligheidslezer van groter belang dan alleen het signaleren van fouten: ‘Een dertiende-eeuws harnas in een film die zich afspeelt in de vijftiende eeuw kan geen kwaad, maar een stereotiepe of anderszins onnauwkeurige weergave van een gemarginaliseerde groep wel’.

Ze concludeert: ‘Sensitivityreaders kunnen niet garanderen dat een boek, film of game geen slechte representatie bevat of bekritiseerd wordt. Ze kunnen wel een belangrijk onderdeel zijn van het verbeteren van diversiteit en inclusie – maar alleen als auteurs en uitgevers hun inzichten, tijd en welzijn waarderen.’

Helen Young is universitair hoofddocent aan de School of Communication and Creative Arts van de Australische Deakin-universiteit. Haar onderzoek omvat ras en witheid in populaire cultuur, mediëvistiek, en games.

In een opiniestuk in El País vergelijkt de Spaanse auteur Carmen Domingo de sensitivityreader met de censor uit de tijd van de dictatuur van Franco (1939-1975). ‘We hebben de censor van vroeger geüpdatet naar een progressieve versie: de franquistische censor was niets anders dan de “sensitivityreader van het fascisme”.’

Domingo is dan ook niet van mening dat sensitivityreaders bijdragen aan de literaire kwaliteit van een boek. ‘De realiteit is dat het er uiteindelijk om gaat meer exemplaren te verkopen – het draait altijd om geld. Hun commerciële theorie is dat als je niemand beledigt, je een grotere markt aanspreekt. Literaire kwaliteit is allang verleden tijd; wat telt is de hoeveelheid geld die een boek oplevert’, aldus Domingo, die recent een boek over cancelcultuur heeft geschreven: Cancelado (‘Gecanceld‘).

‘Deze gevoeligheidspolitie, geloof me, doet niets anders dan literaire creativiteit en spontaniteit belemmeren’, stelt Domingo, die veel vragen heeft over het fenomeen: ‘Wordt een roman er beter van als je politiek correct bent? Hoe komen ze op het idee dat het vóórkomen van racisme in een roman een excuus is voor racisme? Kan het inperken van de vrijheid van auteurs door censuur uiteindelijk een goed literair product opleveren? Zijn onbeschaamdheid en rebellie niet de manier om de kunst vooruit te helpen? Zijn we niet méér bezig met niemand kwetsen en geld verdienen dan met provoceren?’

‘Ik wil geen deel uitmaken van een literaire autocratie waarin alle afwijkende stemmen tot zwijgen zijn gebracht’

De Britse auteur Rebecca Abrams deelt de mening van Domingo. In Financial Times schrijft ze: ‘Het wijdverbreide gebruik van lezen op gevoeligheden in alle fictie en non-fictie, hoe goed bedoeld ook, roept meer vragen op dan het beantwoordt.’ Abrams ziet maar al te vaak dat sensitivityreaders ‘ongevoelig zijn voor het schrijfproces zelf, toondoof voor ironie en intolerant voor dubbelzinnigheid’, en dat ze geen geduld hebben voor het concept dat een personage zich ontwikkelt.

‘Op deze manier lezen, ongeacht je ideologische perspectief, is in strijd met de relatie tussen schrijvers en lezers, die inherent consensueel is, vrijelijk aangegaan door beide partijen’, stelt ze. ‘De rol van uitgevers is niet om de verbeelding van auteurs in te tomen of de gevoelens van lezers te omzeilen, maar om hun schrijvers te steunen, discussie te stimuleren, met respect voor verschillen en zonder angst voor gevoeligheden.’

De Britse auteur sluit haar opiniestuk af met een gloedvol betoog voor schurende literatuur. ‘Ik wil dat de boeken die ik lees me verontrusten, uitdagen – ja, zelfs beledigen. Ik wil dat ze me uit mijn metaforische luie stoel schudden. Ik wil geen sensatiezucht omwille van de sensatie, of hersenloze vulgariteit, of gratuite provocatie. Maar ik wil wel weten hoe de wereld eruitziet voor mensen die niet zijn zoals ik. Ik wil in fantasiewerelden wonen die verschillen van de mijne. Ik wil deel uitmaken van een wereld van lezers en schrijvers die het erover eens dat ze het met elkaar oneens zijn, niet in een literaire autocratie waarin alle afwijkende stemmen tot zwijgen zijn gebracht.‘

Carmen Domingo Soriano (Barcelona, 1970) is een Spaanse filoloog en auteur. Haar essays, romans en toneelstukken gaan meestal over de geschiedenis van de vrouw in Spanje. Domingo’s laatste boek heet Cancelado: El nuevo Macartismo. (Gecanceld: Het nieuwe mccarthyisme).

Lees ook: