Binjamin Wilkomirski – eigenlijk Bruno Dössekker – gaf zich jarenlang uit voor jood en Holocaustoverlevende, totdat zijn bedrog aan het licht kwam. Dit geval staat niet op zichzelf: in Duitsland gebeurt het geregeld dat mensen de joodse identiteit aannemen. Welke redenen zitten daarachter?

De voorzitter van de joodse gemeente in Pinneberg is een gerespecteerd man. Hij staat voor een open, hervormd jodendom; keer op keer neemt hij aanstoot aan zijn orthodoxe geloofsbroeders. Hij streeft naar een interreligieuze dialoog en spreekt vaak en graag op oecumenische evenementen. Wolfgang Seibert, zoals deze drukbezette gemeenschapsleider heet, is een bruggenbouwer. En zo iemand doet het goed in Duitsland.

Al jaren is Seibert, met zijn uitgesproken joodse perspectief, een vaste gast in talkshows en wordt hij voor kranten geïnterviewd. Politici en andere beleidsmakers maken hem het hof. In 2017 ontvangt hij de Mensenrechtenprijs van Pro Asyl [de grootste pro-immigrantenorganisatie in Duitsland] en ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag in datzelfde jaar viert een aantal protestantse dominees zijn inspanningen met een ‘Liber amicorum voor Wolfgang Seibert’.

Tot in de herfst van 2018 het doek valt. Seibert blijkt helemaal niet joods, maar een fraudeur met meerdere veroordelingen op zijn naam. Een team van Der Spiegel ontdekte dat Seibert protestants is gedoopt en tijdens een verblijf in de gevangenis al eens een valse identiteit aannam. Die vijftien jaar als hoofd van de joodse gemeente in Pinneberg was slechts de laatste gedaanteverandering van deze oplichter.

Seibert is geen opzichzelfstaand geval. Experts gaan ervan uit dat duizenden mensen in Duitsland doen alsof ze joods zijn. Het fenomeen komt zo vaak voor dat het een naam heeft gekregen: het Wilkomirski-syndroom. Het verwijst naar het verzinnen of vervalsen van joodse slachtoffer- of vervolgingsverhalen na de Holocaust, genoemd naar Binjamin Wilkomirski – eigenlijk Bruno Dössekker – die in de jaren negentig zijn concentratiekamp-autobiografie Bruchstücke publiceerde. Verzonnen, zo bleek.

Het recentste geval dat voor opschudding zorgde, is journalist Fabian Wolff. Jarenlang liet hij zich op grond van zijn uitgesproken joodse perspectief in de Duitse media nadrukkelijk kritisch uit over de staat Israël. Een vals perspectief, zo bleek later.

Waarom wenden zo veel bedriegers in Duitsland een joodse identiteit voor? Uitgerekend in het land waar tachtig jaar geleden gruwelijke misdaden tegen het jodendom werden gepleegd? Wat verwachten deze mensen – en wat zegt het ons over het land en zijn herinneringscultuur?

Dat mensen in Duitsland doen alsof ze joden zijn, is een fenomeen dat zich vooral na de Holocaust is gaan voordoen. De archieven van de joodse gemeenschap van Berlijn documenteren op indrukwekkende wijze hoe vele tientallen Duitsers na de Shoah plotseling hun vermeende joodse identiteit ontdekten – zowel daders uit de nazitijd als volkomen normale mensen.

Destijds gebeurde dat vooral om cynisch pragmatische redenen. Sommige daders hoopten dat hun sterke verhalen tot straffeloosheid zouden leiden, anderen hoopten er hun voordeel mee te doen. En misschien wilden sommigen ook hun geweten sussen. ‘Natuurlijk is het prettiger om niet te hoeven verwerken hoe het eigen volk de genocide op zes miljoen joden mogelijk heeft gemaakt,’ schreef auteur Philipp Peyman Engel onlangs in de Jüdische Allgemeine. Met een joodse identiteit wordt ‘wij Duitsers’ al snel ‘de Duitsers’. Maar wat is dan de verklaring voor de latere gevallen?

Claas-Hinrich Lammers is hoofdarts en medisch directeur van de afdeling voor affectieve stoornissen, acute psychiatrie en psychose van de Asklepios-kliniek Hamburg-Nord. Hij is onder andere gespecialiseerd in de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen. Als psychiater sprak hij al honderden bedriegers en chronische leugenaars.

‘Narcisten proberen op alle mogelijke manieren op te vallen’

‘Je moet er voorzichtig mee zijn om dergelijk gedrag direct als ziekte te bestempelen,’ zegt Lammers aan de telefoon. ‘Niet iedereen met een storing is even gestoord.’ Veel bedriegers zijn uitgesproken narcisten, en daarvan zijn er volgens Lammers nogal wat in onze samenleving. Maar die zijn niet allemaal per se ziek.

‘Narcisten proberen op alle mogelijke manieren op te vallen,’ zegt Lammers. ‘Ze passen hun opvattingen gemakkelijk aan, als ze er maar hun voordeel mee kunnen doen en het aandacht oplevert.’ Hoe dat voordeel eruitziet verschilt per individu. ‘Voor sommigen gaat het om roem en eer, om een prominente positie,’ zegt Lammers. ‘Voor anderen is het geld en macht.’ 

Opvallend is dat sommige prominente gevallen in één aspect op elkaar lijken: de nep-joden hebben zichzelf herhaaldelijk op publieke posities gemanoeuvreerd om zich luid en duidelijk te bemoeien met het publieke discours.

Peter Loth bijvoorbeeld, die valselijk beweerde geboren te zijn in concentratiekamp Stutthof, verscheen na het einde van de oorlog als medeaanklager in een proces tegen de voormalige kampbewaker Bruno Dey. Tijdens zijn getuigenis stond Loth op, omhelsde Dey en vergaf hem. Een foto daarvan ging de hele wereld rond. 

Otto Uthgenannt beweerde dat hij concentratiekamp Buchenwald had overleefd en dat zijn ouders en zus daar waren vermoord. In werkelijkheid kwam Uthgenannt uit een protestantse familie die nooit is vervolgd. Desondanks gaf hij als ‘getuige uit die tijd’ jarenlang lezingen.

Wolfgang Seibert en Fabian Wolff namen ook uitgesproken posities in. De eerste als twistzieke vertegenwoordiger van een zogenaamd modern jodendom, de tweede als criticus van de vermeend onrechtvaardige staat Israël. 

‘Geen bedrieger zonder iemand die zich laat bedriegen,’ zegt psychiater Lammers. Wil je dat een verzonnen identiteit werkt, dan moeten er andere mensen zijn die het plaatje compleet maken. ‘De vraag is waarom Duitsland dit nodig lijkt te hebben.’

‘Mensen die een joodse identiteit bedenken, vervullen een behoefte,’ zegt Barbara Steiner. De historicus en judaïst bestudeert al jaren Duitsers die christelijk zijn opgegroeid en zich op een bepaald moment in hun leven bekeren tot het jodendom – of dat nu een echte bekering of bedrog is.

Voor Steiner zijn verzonnen joodse biografieën een uitdrukking van een diepgeworteld onbehagen over het Duitse verleden. ‘Door deze identiteit aan te nemen, lossen ze een innerlijk conflict op,’ zegt ze aan de telefoon. ‘Ze kunnen er niet mee overweg afstammelingen van daders te zijn.’

Dat geldt echter niet alleen voor enkele individuen, zegt Steiner, maar voor de meerderheid van de Duitse maatschappij. ‘Niet alleen de afstammelingen van overlevenden van de Holocaust hebben te kampen met een emotioneel zwaar beladen erfenis. De nakomelingen van de daders hebben er ook mee te maken, maar bij hen is die het gevolg van falen en vaak genoeg komt daar ook nog antisemitisme bij kijken,’ zegt de historicus. ‘Als bedriegers dan een rol spelen die erbij past, door zich verzoenend of juist kritisch op te stellen, dan wordt dat maar al te gemakkelijk geaccepteerd.’

Peter Loth speelde bijvoorbeeld zo’n rol in de naoorlogse jaren. Door zijn vermeende kwelgeest te vergeven, gaf hij een even schadelijk als welkom signaal af: alles is weer goed. 

‘Voor mij tonen de vele verzonnen joodse identiteiten aan dat Duitsland nog wat in te halen heeft in de verwerking van het nationaalsocialisme,’ zegt Steiner. De Bondsrepubliek heeft weliswaar geweldige initiatieven ondernomen en monumenten opgericht, maar in de individuele familiegeschiedenissen ontbreekt het nog steeds aan een gevoel van schuld. ‘Ik denk dat er vaak geen echt schuldbewustzijn was of is.’

Walter Rothschild ziet dat anders. Volgens de Brit, die zo’n 25 jaar als rabbijn voor verschillende joodse gemeenschappen in Duitsland heeft gewerkt, is de herdenkingscultuur in Duitsland eerder positief te duiden. Hij ziet in brede lagen van de bevolking een verlangen naar wiedergutmachung. Bedriegers die zich voordoen als joden zijn extreme gevallen, meent Rothschild.

Maar ook hij wordt in zijn praktijk steeds weer met het fenomeen geconfronteerd. Hij is immers degene die bepaalt wie als jood wordt geaccepteerd in de gemeenschap en wie niet. ‘Er zitten opvallend vaak mensen voor me die zo graag joods willen zijn dat ze ergens in hun stamboom een overgrootmoeder proberen op te graven met een joods klinkende naam,’ zegt hij. ‘Dat verbaast me elke keer weer, vooral omdat het zo vaak voorkomt.’

‘Als jood in Duitsland worden ze iets exotisch of speciaals, hun positie krijgt gewicht’

Op de vraag waarom dit zo is, heeft Rothschild ook geen bevredigend antwoord. ‘Misschien schamen ze zich,’ zegt hij, ‘of is hun eigen identiteit niet goed genoeg. Als jood in Duitsland worden ze iets exotisch of speciaals, hun positie krijgt gewicht.’

Deze ‘exotisering’, vervolgt Rothschild, is een product van de Duitse samenleving zelf. Sinds de Shoah wordt in dit land vooral gesproken over ‘wij Duitsers’ en ‘de joden’, ook als de intentie positief is. ‘Toch zijn veel joden hier ook Duitsers, net als de anderen,’ zegt de rabbijn. Die speciale positie kan uiteindelijk bijzonder aantrekkelijk zijn voor bedriegers.

‘Als je op zoek bent naar speciale aandacht, is het de vraag of er iets voorhanden is om dat verlangen te bevredigen,’ zegt psychiater Lammers. ‘Maar de meeste mensen hebben daar de juiste talenten niet voor, dus gaan ze op zoek naar een identiteit die hen speciaal maakt.’

Maar wat maakt dit alles dan zo problematisch? Rabbijn Rothschild denkt even na. ‘Het probleem is niet zozeer wat deze mensen over zichzelf denken – iedereen wil wel Batman of Superman zijn,’ zegt hij. ‘Het wordt pas lastig wanneer ze vanuit hun positie als vermeende jood dingen beweren over het joodse leven of over Israël.’ 

Barbara Steiner ziet dat net zo. ‘Zo ontstaan er vervormde beelden, ideeën over het jodendom die niet echt zijn, maar een cliché,’ zegt ze. ‘En als die eenmaal de wereld in zijn gestuurd, kunnen ze niet zo gemakkelijk weer worden opgeruimd.’

Het kan ook onderdeel zijn van een groter probleem, zoals Steiner zegt. Want het beeld dat die mensen met een valse identiteit creëren, is sinds de naoorlogse periode met het telkens oplevende antisemitisme meeveranderd. ‘In het begin waren het nog overlevingsverhalen, die tot vergeving leidden,’ zegt ze. ‘Maar recenter, ook met de toenemende antisemitische tendensen in onze samenleving, gaat het om mensen die Israël en het jodendom op het beledigende af bekritiseren.’

Lees ook: