Voor veel vrouwen gaat de menopauze gepaard met opvliegers, stemmingswisselingen en hersenmist. Is hier niet wat aan te doen? Wetenschappers onderzoeken of ze met middelen die de veroudering van de eierstokken vertragen de gezondheid van vrouwen kunnen verbeteren.

Stel je eens voor dat vrouwen nooit de menopauze zouden bereiken, die gevreesde mijlpaal op middelbare leeftijd. Of dat ze die zouden kunnen uitstellen of zelf zouden kunnen beslissen wanneer de overgang begint. Vrouwen zouden dan langer vruchtbaar kunnen blijven en meer keuze hebben wanneer ze een gezin willen stichten. Ze zouden niet hoeven te worstelen met symptomen als opvliegers, stemmingswisselingen en hersenmist in de bloei van hun carrière en gezinsleven.

Nog belangrijker, vrouwen zouden langer en gezonder kunnen leven. Hoewel de menopauze – een volledig jaar zonder menstruatiecyclus – wordt geassocieerd met het einde van de vruchtbaarheid, markeert die ook een andere ingrijpende maar minder erkende verandering. Wanneer de eierstokken stoppen met functioneren en de afgifte van belangrijke hormonen afneemt, versnelt de biologische veroudering bij vrouwen, waardoor het risico op tal van gezondheidsproblemen toeneemt.

‘De menopauze is de grootste versneller van verouderingsziekten bij vrouwen over de hele linie, of het nu gaat om hartaandoeningen en beroertes, auto-immuunziekten, osteoporose of cognitieve achteruitgang,’ zegt Piraye Yurttas Beim, oprichter en CEO van biotechstart-up Celmatix. Dit bedrijf richt zich op het verbeteren van de gezondheid van de eierstokken. ‘Het is het einde van de functie van een belangrijk orgaan in ons lichaam, en we moeten het net zomin normaliseren als tandbederf, artrose of cognitieve achteruitgang.’

Beim maakt deel uit van een kleine maar groeiende groep wetenschappers – voornamelijk vrouwen –, die het idee betwisten dat de menopauze een onontkoombaar onderdeel is van ouder worden. Ze wijzen op onderzoek dat aantoont dat vrouwen die op latere leeftijd in de overgang komen, minder gezondheidsrisico’s lopen en langer leven in vergelijking met degenen die er op jongere leeftijd mee worden geconfronteerd. Onderzoek toont ook aan dat vrouwen minder lijden aan chronische ziekten in vergelijking met mannen – totdat ze de middelbare leeftijd en de menopauze bereiken.

‘Dat de menopauze onvermijdelijk is zit zo ingebakken in ons denken, alsof het gewoon iets is wat móét gebeuren,’ zegt Zev Williams, universitair hoofddocent aan de Columbia University en expert op het gebied van gezondheid en vruchtbaarheid van vrouwen. Williams leidt een onderzoek naar veroudering van de eierstokken. Yousin Suh, professor Reproductieve wetenschappen aan deze universiteit, zegt dat haar eigen ervaring met symptomen van de menopauze, zoals hersenmist en slaapproblemen, haar motiveerde om met Williams aan het onderzoek te werken. ‘Ik werd gestimuleerd door mijn eigen ellende.’

Alle inspanningen om de menopauze uit te stellen of te stoppen zijn gericht op het verbeteren van de gezondheid van vrouwen op de langere termijn. Sommige hebben ook tot doel de vruchtbaarheid te verbeteren, in de hoop dat het voor vrouwen makkelijker wordt om op wat latere leeftijd op natuurlijke wijze zwanger te kunnen worden. Vrouwen die na hun vijfendertigste hun vruchtbaarheid willen behouden, hoeven zich dan niet te bekommeren over het invriezen van hun eicellen voor later. En vrouwen van midden tot eind veertig hebben dan misschien een reële kans om een gezond kind ter wereld te brengen zonder vruchtbaarheidsbehandelingen; emotioneel zware trajecten die tienduizenden dollars kosten en vaak niet werken.

Door het vertragen of elimineren van de tikkende vruchtbaarheidsklok zouden vrouwen hun jaren tussen dertig en veertig meer kunnen ervaren zoals mannen. Ze zouden in staat zijn om hun carrière met volle kracht na te streven en van hobby’s te genieten, zonder de druk om een partner te vinden en een baby te krijgen vóór de biologische deadline.

Bij mannen loopt de veroudering van het voortplantingssysteem relatief synchroon met veroudering van de rest van het lichaam

Naast vruchtbaarheid kunnen de gevolgen voor de gezondheid van vrouwen op middelbare leeftijd ingrijpend zijn: geen opvliegers meer die tijdens een werkvergadering moeilijk te verbergen zijn. Geen hormoongerelateerde stemmingswisselingen of hersenmist meer. Minder vrouwen zouden elke nacht wakker liggen omdat ze vechten tegen jarenlange hormoongerelateerde slapeloosheid. Het belangrijkste is dat slopende ziekten als hartaandoeningen en dementie vrouwen pas later in het leven of überhaupt minder vaak kunnen treffen.

Natuurlijk zijn er ook aspecten van de menopauze die veel vrouwen verwelkomen, zoals de afwezigheid van de maandelijkse menstruatie of het ontbreken van zorgen over ongewenste zwangerschap. En sommige artsen zijn er nog steeds niet van overtuigd dat het uitstellen van de menopauze een waardevol doel is en vinden dat er meer onderzoek moet worden gedaan. ‘Het is nogal gewaagd om te zeggen dat we de menopauze zouden moeten voorkomen en dat dat al onze kwalen zou genezen,’ zegt Stephanie Faubion, directeur van Mayo Clinic Women’s Health en medisch directeur van de North American Menopause Society. Ze waarschuwt tegen het overschatten van bewijs dat de gezondheid hierdoor zou verbeteren. Het feit dat een natuurlijke menopauze op latere leeftijd wordt geassocieerd met een lager risico op bijvoorbeeld hartaandoeningen, betekent niet noodzakelijkerwijs dat het kunstmatig uitstellen ervan dat risico zou verlagen.

De meeste vrouwen komen in de overgang als ze in de veertig of vijftig zijn – de gemiddelde leeftijd is eenenvijftig jaar. De menopauze wordt voorafgegaan door de perimenopauze, die drie tot tien jaar kan duren en wordt gekenmerkt door onregelmatige menstruaties en schommelende hormonen die veel symptomen met zich meebrengen.

De menopauze treedt in wanneer de eierstokken van een vrouw geen follikels meer hebben. Dat zijn kleine vochtzakjes die elk één eicel bevatten, omgeven door cellen die de eierstokken ondersteunen. De meeste meisjes hebben bij de geboorte gemiddeld een miljoen eicellen; in de puberteit daalt dat aantal tot ongeveer 300.000. Daarna sterven ongeveer duizend eicellen per maand af. Meestal komt er elke maand één rijpe eicel vrij voor mogelijke bevruchting. Honderden andere eicellen komen vrij uit de reserve van de eierstokken, maar uiteindelijk breken ze af en sterven ze voordat ze rijpen en de kans krijgen om te springen.

De meeste pogingen om de menopauze uit te stellen of te beëindigen richten zich op het vertragen van de snelheid waarmee de follikels en eicellen van een vrouw verloren gaan. Bij mannen loopt de veroudering van het voortplantingssysteem relatief synchroon met veroudering van de rest van het lichaam, dus is er geen sprake van een plotselinge en dramatische verandering in hormonen. Maar bij vrouwen verouderen de eierstokken sneller dan andere organen.

Eierstokken produceren via hun ondersteunende cellen ook hormonen die essentieel zijn voor het behoud van de algehele gezondheid van vrouwen. De bekendste hiervan zijn oestrogeen en progesteron, maar eierstokken produceren ook veel andere hormonen die chemische boodschappen over lange afstanden door het lichaam sturen. Oestrogeen en progesteron reguleren niet alleen de menstruatiecyclus en spelen een belangrijke rol bij zwangerschap, ze helpen ook bij het reguleren van andere aspecten van de gezondheid, zoals de hersen- en hartfunctie.

‘Er zijn tientallen, zo niet honderden stofjes die door de eierstokken worden gemaakt en naar de rest van het lichaam worden gestuurd,’ zegt Jennifer Garrison, assistent-professor aan het Buck Institute for Research on Aging in Marin County, Californië. Als dat stopt, zegt ze, ‘leidt dat in wezen tot die opeenvolging van gevolgen voor de gezondheid’.

Onderzoek heeft herhaaldelijk een verband aangetoond tussen vrouwen die later de menopauze bereiken en een langere, gezondere levensduur. In 2005 concludeerde een studie in het tijdschrift Epidemiology dat met elk jaar dat de leeftijd waarop de menopauze optreedt stijgt, het sterftecijfer met 2 procent daalt. Vrouwen die na hun vijfenvijftigste de menopauze bereiken, leven gemiddeld twee jaar langer dan vrouwen waarbij dat al voor hun veertigste gebeurt. Een meta-analyse uit 2016 in JAMA Cardiology toont aan dat vroegtijdige menopauze bij vrouwen jonger dan vijfenveertig jaar wordt geassocieerd met een verhoogd risico op hartaandoeningen en sterfte. Een studie uit 2021 in het tijdschrift BMC Cardiovascular Disorders ontdekte dat vrouwen die voor hun vijftigste de menopauze bereikten, een hoger risico hadden op een beroerte en overlijden. En een meta-analyse van vorig jaar van tweeëntwintig studies concludeerde dat een latere menopauze wordt geassocieerd met een lager risico op dementie.

Er is steeds meer bewijs dat rapamycine veroudering in de eierstokken van muizen vertraagt

Mensen zijn een van de weinige zoogdieren die halverwege hun leven in de overgang komen. Andere langlevende zoogdieren zijn geëvolueerd om een grotere voorraad eitjes aan te maken of om de snelheid waarmee ze eitjes verliezen te vertragen, zodat ze bijna tot het einde van hun leven baby’s kunnen blijven krijgen. De bekendste theorie over de evolutie van de menopauze halverwege de levensduur bij de mens is de ‘grootmoederhypothese’, die stelt dat een deel van de lasten van moeders werd verschoven naar grootmoeders, die voedsel verzamelden om hun kleinkinderen te helpen overleven. Zo werd de levensduur van de mens in het algemeen verlengd. Een andere hypothese is dat de menopauze mogelijke conflicten tussen potentiële oudere moeders en jongere moeders over middelen voor hun kinderen wegneemt. Een derde theorie is dat de menopauze halverwege het leven is ontstaan om riskante bevallingen op latere leeftijd te voorkomen en om de kans te vergroten dat moeders lang genoeg leven om hun kinderen op te voeden.

‘Je niet meer kunnen voortplanten en dan nog een groot deel van je leven voor je hebben, is echt ongebruikelijk,’ zegt Deena Emera, evolutiebioloog bij het Buck Institute. ‘Er zijn waarschijnlijk goede redenen waarom onze voorouders in de overgang kwamen en zich niet meer konden voortplanten. Maar die voordelen zijn er nu niet meer.’

Onderzoekers die de menopauze hopen terug te dringen, proberen vooral de snelheid waarmee vrouwen hun eicellen verliezen te vertragen. Sommigen onderzoeken of bestaande geneesmiddelen die worden gebruikt om andere aandoeningen te behandelen, zouden ook de veroudering van de eierstokken kunnen vertragen. Bij Columbia University begonnen onderzoekers Williams en Suh onlangs een klinische test met een lage dosis rapamycine (een medicijn bij niertransplantatie dat ook breder wordt bestudeerd als antiverouderingsmiddel) bij vijftig vrouwen in de premenopauze, om te zien of dat de veroudering van eierstokken zou kunnen vertragen. Er is steeds meer bewijs dat rapamycine veroudering in de eierstokken van muizen vertraagt.

Aan de Northwestern University ontdekte Francesca Duncan, mededirecteur van het Centre for Reproductive Science, enkele jaren geleden dat het weefsel rond de follikels verstijft met het ouder worden, waardoor de gezondheid van de eicellen wordt bedreigd. Ze wil nu zien of een medicijn dat is goedgekeurd voor de behandeling van longziekten kan helpen om deze ontwikkeling te voorkomen. ‘Je behoudt dan zowel de hormoonfunctie voor een langere periode als de vruchtbaarheid,’ zegt ze. 

Anderen werken aan nieuwe therapieën om de achteruitgang van de eierstokken tegen te gaan. Gameto, een biotechbedrijf uit New York, maakt gebruik van celtechnologie. Het doel is om de gezondheid van vrouwen te verbeteren zonder de vruchtbaarheid te verlengen, zegt dr. Dina Radenkovic, medeoprichter en CEO. Onderzoekers van Gameto maken uit stamcellen cellen die de eierstokken ondersteunen en hopen de chemicaliën die ze produceren te kunnen toedienen met behulp van een onderhuids apparaat dat momenteel wordt getest op muizen. Het apparaatje zou de ingrijpende verstoring van signalen tussen de eierstokken en andere organen kunnen verminderen, die vaak optreedt tijdens de menopauze. 

Nieuwe biotechbedrijven werken ook met het hormoon AMH, dat het verval van de reserves in de eierstokken van een vrouw regelt; licht verhoogde niveaus van dat hormoon zouden ervoor zorgen dat minder eicellen verdwijnen. Oviva Therapeutics, gevestigd in New York, ontwikkelt een recombinante vorm (een combinatie van cellen met verschillende DNA-fragmenten) van AMH om deze signalen te verhogen. ‘Het idee is dat je het tijdstip van de menopauze vooruit kunt schuiven door het moment uit te stellen waarop die lage drempelwaarde van eicellen wordt bereikt,’ zegt CEO en medeoprichter Daisy Robinton.

Robintons doel is om vrouwen controle te geven over de menopauze, net zoals anticonceptie hun meer controle geeft over voortplanting. ‘Ik zou graag willen dat vrouwen een keuze hebben over hoe ze de menopauze ervaren en wanneer die optreedt,’ zegt ze. Oviva heeft haar recombinant AMH getest op dieren en voert geavanceerde preklinische studies uit om een aanvraag in te kunnen dienen bij de Amerikaanse Food and Drug Administration. Vervolgens kunnen klinische studies met mensen worden gestart. Het hormoon kan als dagelijkse injectie worden toegediend, maar het bedrijf probeert ook een pil te ontwikkelen.

‘Waarom ontwikkelen we dit medicijn alleen voor vrouwen die chemo ondergaan of die risico lopen op een vervroegde menopauze?’

Bij Celmatix, de start-up die is opgericht door Piraye Yurttas Beim, proberen onderzoekers een zogenaamde activator van het AMH-hormoon te ontwikkelen. Een vrouw zou een medicijn kunnen nemen om het verlies van follikels en eicellen in haar reserve te verminderen en zo haar eierstokken optimaal gezond te houden, en vervolgens met het middel kunnen stoppen als ze meer eicellen wil vrijmaken en proberen zwanger te worden.

Beim begon met het doel een behandeling te ontwikkelen die moest voorkomen dat vrouwen die chemotherapie ondergingen vroegtijdig in de menopauze terecht zouden komen. Maar op een avond een paar jaar geleden grapte ze op een avondje uit met haar man dat hij zich vast kon verheugen op haar aankomende perimenopauze, die ze beschreef als haar ‘tweede puberteit’ vanwege de hormooneffecten en mogelijke stemmingswisselingen. ‘Hoe lang gaat dat duren?’ vroeg hij haar. ‘Nou, gemiddeld zo’n acht jaar,’ antwoordde ze. ‘Is daar niets aan te doen?’ riep hij uit. 

‘Tijdens dat diner met hem die avond kreeg ik mijn “aha-moment”,’ zegt Beim. ‘Waarom ontwikkelen we dit medicijn alleen voor vrouwen die chemo ondergaan of die risico lopen op een vervroegde menopauze? Waarom zou ik of welke vrouw dan ook überhaupt in de overgang komen?’

Lees ook: