In Brazilië hebben vrouwen van gevangenen succes op TikTok met video’s over de bezoekjes aan hun partners. Zo zorgen ze ervoor dat het stigma verdwijnt dat aan gevangenen en hun families kleeft in een land waar meer dan 900.000 mensen achter de tralies zitten.

In het nagenoeg oneindige universum van TikTok-sterren hebben Braziliaanse ‘schoonzussen’ hun plekje veroverd. En ze hebben veel succes. Het zijn echtgenotes en vriendinnen van gevangenen – cunhadas noemen ze zichzelf: schoonzussen – die in korte, zelfgemaakte video’s het reilen en zeilen van hun dagelijks leven laten zien. Een bezoek aan hun liefje achter de tralies gaat gepaard met een mix van routine, emoties en onzekerheid. 

De video ‘Dia de visita no xilindró’ [Bezoekdag in de bajes] werd een grote hit. Een meisje van in de twintig met onmogelijke wimpers en getatoeëerde handen vertelt hoe ze eindelijk haar boy gaat bezoeken, nadat ze hem vijfenveertig dagen niet heeft gezien – ‘omdat hij in eenzame opsluiting zat, ze hem daarna naar een halfopen instelling brachten en hij vervolgens naar een andere gevangenis is overgeplaatst’. De bureaucratische formaliteiten zijn net afgerond en ze is al in de gevangenis, dus staat weinig de langverwachte hereniging nog in de weg, vertelt ze. Maar dan begint de nachtmerrie. ‘Een aardige politieagent, een schatje, echt het toonbeeld van empathie,’ zegt ze sarcastisch, ‘zei dat het röntgenapparaat niet werkt. Daarom is het bezoek opgeschort. Maar hij zei dat we wel een kwartiertje mochten praten via de telefoon.’

De maker van de video slaagde erin haar lotgevallen als vrouw van een gevangene om te zetten in een bron van sponsoring en inkomsten

Vanaf dat moment toont de schoonzus een waaier aan emoties, het best werkende recept voor sociale media. En – want dit is TikTok – er loopt een katje door het beeld. Het resultaat: zes miljoen internetgebruikers zagen de video, die ruim zesduizend reacties kreeg. De maker, Mischa Lemos, heeft bijna een miljoen volgers en slaagde erin om haar lotgevallen als vrouw van een gevangene om te zetten in een bron van sponsoring en inkomsten. Haar geval is niet uitzonderlijk, maar ook niet erg gangbaar.

Tot voor kort liep niemand ermee te koop de vrouw van een gevangene te zijn. Maar clip na clip, vaak met gevangenisraps op de achtergrond, openen deze vrouwen een deur naar een tastbare werkelijkheid binnen de gevangenismuren, die af en toe de krantenkoppen haalt – dan is het vaak een met bloed bevlekt beeld, vol rellen, barbaarse slachtingen en martelingen. In Brazilië zitten meer dan 900.000 mensen gevangen; de gevangenissen zijn overvol en de omstandigheden zijn er erbarmelijk. Alleen China en de VS tellen meer gedetineerden.

Socioloog Fernanda Naiara Lobato van de Federale Universiteit van Ceará bestudeert het fenomeen van de schoonzussen op TikTok en Instagram voor haar promotieonderzoek naar vrouwen die een romantische of echtelijke relatie hebben met gedetineerde mannen. ‘Deze vrouwen vertellen over hun dagelijks leven in de taal van het internet, met memes, humor, sarcasme en betrokkenheid,’ zegt ze in een videogesprek vanuit Fortaleza.

De filmpjes van geliefden van gevangenen op sociale media zorgen ervoor dat het stigma verdwijnt dat aan gevangenen en hun families kleeft

Juist de gevangenissen van Ceará zijn momenteel in het nieuws vanwege diverse gevallen van marteling van gedetineerden, zoals het breken van vingers of het draaien van testikels. Lobato wijst op het symbolische aspect van het mishandelen van gevangenen in het ‘kamertje van de liefde’, de plek voor intimiteit ‘die ooit iets heel anders betekende’.

De filmpjes van geliefden van gevangenen op sociale media zorgen ervoor dat het stigma verdwijnt dat aan gevangenen en hun families kleeft, zegt Lobato. Daarnaast zorgen ze voor solidariteit tussen deze vrouwen en vermenselijken ze de ervaringen in gevangenissen. Ook laten ze zien dat de gevangeniswereld niet losstaat van de rest van de samenleving.

Op TikTok delen de vrouwen weinig details over hun geliefden, zegt de onderzoeker, ze praten vooral over zichzelf. Als het om de gevangenis gaat, vraagt niemand voor welke misdaad of aanklacht iemand vastzit; dat wordt als beledigend ervaren. Gevangeniscodes worden binnen noch buiten de muren geschonden, want daar zitten consequenties aan.

Vrouwelijke gedetineerden worden doorgaans in de steek gelaten door hun partners en familie

De machtigste criminele groep van Zuid-Amerika, de Primeiro Comando da Capital (PCC), domineert de gevangenissen en favela’s. Zij begonnen met de term ‘schoonzussen’ voor de vrouwen van bendeleden (hermanos, broers). De term breidde zich later uit tot elke vrouw die een gevangen man bezoekt. Vrouwelijke gedetineerden worden daarentegen doorgaans in de steek gelaten door hun partners en familie.

Braziliaanse gevangenissen zitten overvol. Aan het begin van deze eeuw waren er ongeveer 200.000 gevangenen, maar in ruim twee decennia is de gevangenispopulatie met een factor vier gestegen. De belangrijkste reden dat er nu meer dan 900.000 gevangenen zijn, is een antidrugswet uit 2006 die geen onderscheid maakt tussen dealers en gebruikers.

De Hoge Raad is van plan het debat te hervatten over decriminalisering van drugsbezit voor persoonlijk gebruik. Er is een datum vastgesteld voor de behandeling van een hoger beroep, dat was ingediend door een man die was betrapt met 3 gram marihuana. De zaak lag jarenlang onder op de stapel van de hoogste Braziliaanse rechtbank, wat aangeeft hoe netelig de kwestie is. In 2015 begon de Hoge Raad met het bestuderen van het hoger beroep. Drie van de elf rechters stemden voor versoepeling, maar een vierde vroeg tijd om de zaak nauwer te bestuderen. En daar bleef het steken. 

Acht jaar zijn inmiddels verstreken. De verwachting is dat de rechters zullen instemmen met een versoepeling van de drugswet. De grootste optimisten dromen ervan dat de Hoge Raad het eens wordt over een bepaalde hoeveelheid die consumenten onderscheidt van dealers.

De snelheid waarmee bendes innoveren en zich aanpassen is verbluffend

De georganiseerde misdaad regeert niet alleen over de gevangenissen van Brazilië, maar beheert ze ook min of meer. Het is gebruikelijk dat de autoriteiten gedetineerden vragen of ze geïnterneerd willen worden in een gevangenis die wordt gedomineerd door een bepaalde bende, om zo gevangenisoorlogen te vermijden. En de snelheid waarmee bendes innoveren en zich aanpassen is verbluffend. Tijdens de pandemie begon de ondernemingsgezinde PCC de wachtrijen van bezoekers via Telegram te organiseren om drukte te vermijden, aldus een recent verslag in het tijdschrift Piauí. Het systeem is inmiddels uitgebreid naar andere gevangenissen.

Schendingen van mensenrechten worden door de cunhadas op sociale media niet aan de kaak gesteld. Dat blijft het terrein van groepen zoals het gevangenispastoraat van de katholieke kerk. De influencers laten hun eigen versie van hun dagelijks leven zien – mierzoet, zoals TikTok voorschrijft. Ze filmen zichzelf terwijl ze maaltijden koken om mee te nemen en de gerechten, zoals pasta bolognese of soms zelfs een biefstuk, in doorzichtige zakken stoppen. ‘Jumbo’ is in gevangenisjargon de naam voor die doorzichtige tas waarin ze eten meenemen, of nieuwe kleren of tandpasta – in veel Braziliaanse gevangenissen ontbreken zelfs de meest basale dingen.

Tiktok-video’s met de hashtag #mulherdepreso [gevangenisvrouw] of #soltaopresoseujuiz [rechter, laat de gevangene vrij] tonen de beha of het parfum voor het volgende intieme bezoek. Of de cunhadas poseren in kleding waarmee ze de penitentiaire inrichting zouden willen betreden, maar die verboden is. Gevangenissen hanteren namelijk eenvoudige kledingvoorschriften voor bezoekers: T-shirt, legging en slippers. Ze maken ook van de gelegenheid gebruik om geïnteresseerden te informeren: hoe een elektronische enkelband moet worden opgeladen en wat de kosten en reistijd zijn voor dat langverwachte moment eens in de zeven of veertien dagen. En dan pakken ze hun mobiele telefoon, zetten hun liefste gezicht op en delen dat moment met de wereld.

Dit parallelle universum doet overigens veel denken aan de echte wereld. Want hoewel de meeste Braziliaanse gevangenen mestizo of zwart zijn, zijn de populairste cunhadas wit met glanzend steil haar.

Lees ook: