Het tegenovergestelde van de in Nederland uitgevonden zelfscankassa is de Plauderkasse, de kletskassa, waar de caissière tijd neemt voor haar klanten. Een button op haar kleding nodigt ze uit tot een gesprekje.

Schiet het daar vooraan nou eindelijk een beetje op? Integendeel. De oude man neemt letterlijk zijn hoed even af voor de caissière, begroet haar en legt zijn boodschappen langzaam op de lopende band. Brood, kaas, een paar toiletartikelen. Meer is het niet wat de witharige man uit het winkelwagentje vist, maar het duurt even voordat hij zover is om te betalen. Klant en caissière nemen de tijd om beleefdheden uit te wisselen. ‘Hoe gaat het met uw man?’ vraagt de klant. ‘Hoe lang moet hij nog werken?’ ‘Goed, dank u,’ antwoordt de caissière. ‘Hij moet nog vier jaar.’ Er volgt een lollig gesprek over de vraag wat eigenlijk meer stress geeft: pensioen of werken.

Benne Callo, 83 jaar, is een vaste klant van het Migros-filiaal Gundelitor in Basel. Hij kent Nadine Dangel al 33 jaar, zo lang is ze al caissière in deze supermarkt. De twee hebben veel te bespreken, vooral omdat Dangels laatste werkdag nadert; ze is 58 en gaat binnenkort met vervroegd pensioen. ‘Het eerste wat ik ga doen is het huis opruimen en de tuin verzorgen,’ zegt ze tegen Callo, die een briefje van 200 frank uit zijn portemonnee opdiept en een ander onderwerp aansnijdt: ‘Als we de Elzassers niet hadden!’ Dangel komt uit de naburige Elzas. Hun gesprek duurt ruim vijf minuten, maar geen van de andere klanten klaagt over het wachten.

‘Klets met mij!’ staat op een button op de winkeljas van Nadine Dangel. Boven de lopende band prijken posters met het woord Plauderkasse [kletskassa] en het symbool van een boodschappentas met een tekstballonnetje erin. Wie haast heeft, kan beter bij een andere kassa in de rij gaan staan. Nadine Dangel zegt dat klanten hier soms wel een halfuur wachten om met haar te kunnen praten, want bij de kletskassa is menselijke interactie belangrijker dan efficiënt winkelen.

‘Mensen moeten weer als mensen gezien worden,’ zegt Stefanie Näf-­Seiler, manager van Gsünder Basel, de organisatie die vorig jaar met het kletskassaproject is begonnen. Behalve de Plauderkasse in deze supermarkt is er ook een in een apotheek. Het idee komt uit Nederland, waar supermarktketen Jumbo inmiddels in tweehonderd filialen zogenaamde kletskassa’s heeft opgezet. Ook in Japan zijn er langzame kassa’s die gericht zijn op senioren en mensen met een handicap. En ook in Schweinfurt, Duitsland, is onlangs een kletskassa geopend.

‘Sommige vaste klanten komen meer keren per dag en kopen dan twee kleine artikelen’

Het initiatief voor de kletskassa’s is een reactie op de snelheid en anonimiteit van het dagelijks leven. Bank- en postkantoren zijn inmiddels afgeschaft ten gunste van automaten, en supermarkten hebben nu de snelkassa’s waar je zelf je boodschappen moet scannen. Wie dringend informatie nodig heeft van een zorgverzekeraar is gedwongen te communiceren met chatbots in plaats van met mensen. Het dagelijks leven wordt steeds onpersoonlijker en daarmee groeit het verlangen naar direct menselijk contact, vooral onder alleenstaanden en ouderen. Voor sommigen is een bezoekje aan de supermarkt of de bakker het enige moment van de dag waarop ze met andere mensen praten.

‘Sommige vaste klanten komen meer keren per dag en kopen dan twee kleine artikelen,’ zegt Dangel. ‘Gewoon om een paar minuten contact te hebben.’ Dat is precies de bedoeling, zegt projectmanager Näf-Seiler. ‘De Plauderkasse moet laagdrempelig zijn en steun bieden aan eenzame, hulpbehoevende mensen in hun dagelijks leven.’

Eenzaamheid is een groeiend maatschappelijk probleem. In Duitsland heeft zo’n 10 tot 20 procent van de mensen ermee te maken, zo blijkt uit representatieve onderzoeken. In de psychologie wordt onderscheid gemaakt tussen emotionele, collectieve en sociale eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid hangt samen met de actuele levens- en liefdessituatie en kan snel veranderen. Van collectieve eenzaamheid is volgens experts sprake wanneer mensen verbondenheid met een grotere groep ontberen. Chronische sociale eenzaamheid is het meest funest, omdat deze vorm ernstige negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid, de levensverwachting en uiteindelijk voor de samenleving als geheel.

‘De Plauderkasse biedt eenzame mensen laagdrempelig de mogelijkheid om vrijblijvend met anderen in contact te komen,’ zegt Susanne Bücker, psycholoog aan de Duitse Sportuniversiteit Keulen. Ze heeft uitvoerig onderzoek gedaan naar eenzaamheid en verwijst naar onderzoeken waaruit blijkt dat weak ties – makkelijke dagelijkse contacten met anderen – een positief effect kunnen hebben op het subjectief welzijn. Eenvoudiger gezegd: een praatje bij de kassa is goed voor je, want doorgaans betreft het een onproblematische, vriendelijke uitwisseling met een ander. ‘Het hoeft geen diepgaand emotioneel gesprek te zijn,’ zegt Bücker. ‘Belangrijker is dat mensen zelf de aard van de interactie kunnen bepalen, zonder dat ze meteen hun gevoelens van eenzaamheid hoeven prijs te geven.’ Want eenzaamheid stigmatiseert.

Onderzoeken tonen aan dat eenzaamheid in toenemende mate ook jongeren en jongvolwassenen treft

Demografische veranderingen, digitalisering en niet in de laatste plaats de coronapandemie behoren tot de factoren die tot meer eenzaamheid hebben geleid. Niet alleen oude mensen worden erdoor getroffen. Onderzoeken tonen aan dat eenzaamheid in toenemende mate ook jongeren en jongvolwassenen treft. Dat is ook de ervaring in Basel. Na een halfjaar werd het proefproject van Gsünder Basel geëvalueerd, met verrassende resultaten. Een op de negen klanten maakt af en toe een praatje met het personeel aan de kletskassa, en dat zijn even vaak mensen met een baan als oudere mensen.

‘Het zijn vooral de vrouwen die even willen kletsen,’ zegt Nadine Dangel. ‘Zij vinden het makkelijker.’ Ze praten over gewone dingen zoals het weer, sportevenementen, feestdagen, vakanties, politiek, huisdieren of recepten. Maar sommige klanten nemen haar ook in vertrouwen over privézaken en problemen. Een oudere vrouw vertelde steeds weer over haar zoon, die zijn baan was kwijtgeraakt; een man klaagde erover dat hij geen contact meer had met zijn familie.

Nadine Dangel kent vaste klanten bij hun voornaam. Ze merkt hoe eenzaam en wanhopig ze zich voelen als ze hun levenspartner verliezen. ‘Het helpt als een neutraal persoon naar hun zorgen luistert,’ zegt Stefanie Näf-Seiler. ‘Maar een caissière, ook al is ze speciaal opgeleid, is natuurlijk geen vervanging voor sociale zorgdiensten, laat staan voor psychotherapie.’

Bij de Plauderkasse staan vrijwilligers van Gsünder Basel, die de klanten helpen met het inpakken en dragen van hun boodschappentassen. Deze ochtend is het Leonie Sinzig die Benne Callo aanspreekt en hem helpt met zijn boodschappentas. Net als de kassamedewerkers zijn de vrijwilligers erin getraind fijngevoelig met de klanten om te gaan. Al snel ontstaat een vriendschappelijk gesprek tussen Callo en Sinzig. Maar het gaat niet altijd zo makkelijk. ‘Ik ken niemand die er graag voor uitkomt eenzaam te zijn,’ zegt Sinzig.

Als het nodig is geven de vrijwilligers tips over hulpdiensten, of ze geven telefoonnummers van meldpunten of adressen van inloophuizen. ‘We hebben een natuurlijke behoefte om met andere mensen te praten,’ zegt Stefanie Näf-Seiler. Wie dat om welke reden dan ook niet meer kan of wil, wordt eenzaam en op den duur ziek. Een vraag als ‘Hoe is het?’ kan een eerste stap zijn om dat te voorkomen.