De Beweging van Landloze Boeren mobiliseert arme Brazilianen om braakliggende landbouwgrond van de rijkste boeren te bezetten. Naar schatting wonen er op dit moment zo’n 46.000 gezinnen in zulke nederzettingen. ‘Een bezetting is een voortdurend proces van strijd en confrontatie.’

Het was iets voor middernacht toen de tweehonderd activisten en landarbeiders met machetes, schoffels, hamers en sikkels bij de rancho aankwamen om de landbouwgrond te bezetten. Het terrein was verlaten en overwoekerd met onkruid. Op een verdwaalde koe na was er in het hoofdgebouw niemand te bekennen.

Nu, drie maanden later, is het een levendig dorp. Kinderen fietsen over nieuw aangelegde landwegen, vrouwen bewerken de grond van hun tuin en mannen spannen zeildoeken over de hutjes. In het kampement van Itabela, een dorp in het oosten van Brazilië, wonen zo’n 530 gezinnen, die met z’n allen de grond omploegen en bonen, maïs en cassave zaaien. De twee broers die de boerderij met 150 hectare grond erfden, willen dat de bezetters hun biezen pakken. Maar de nieuwe bewoners zeggen dat ze blijven zitten waar ze zitten.

‘Een bezetting is een voortdurend proces van strijd en confrontatie,’ zegt Alcione Manthay (38), de leider van het kamp, die zelf in vergelijkbare kampen opgroeide. ‘Zonder bezetting krijg je geen nederzetting.’

Manthay en de andere ongenode bewoners maken deel uit van de Beweging van Landloze Boeren (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra, MST), die wereldwijd weleens de grootste op marxistische leest geschoeide actieve beweging in een democratisch land zou kunnen zijn. Na veertig jaar van soms bloedige bezettingen is de MST een belangrijke politieke, sociale en culturele factor geworden in Brazilië.

De beweging, geleid door activisten die zichzelf militant noemen, mobiliseert honderdduizenden arme Brazilianen om verlaten land dat eigendom is van rijke grondbezitters te bezetten, zich er te vestigen en de landbouwgrond te bewerken. Vaak gaat het om grote collectieven. De activisten claimen dat ze de schrijnende ongelijkheid willen terugdraaien die in de loop van de geschiedenis van Brazilië is ontstaan.

Hoewel het linkse deel van de bevolking begrip heeft voor hun zaak – de rode mutsen van de beweging waarop een stel wordt afgebeeld dat een machete in de lucht steekt, zijn een vertrouwd beeld in hipsterbars – beschouwen veel Brazilianen de bezetting als onwettig en communistisch. Daarmee ziet de nieuwe linkse president Luiz Inácio Lula da Silva zich voor een lastig dilemma geplaatst. Hij steunt de beweging al heel lang, maar juist op dit moment probeert hij de relatie tussen het Congres en de oppermachtige agro-industrie te verbeteren.

In Latijns-Amerika hebben ook andere op marxistische leest geschoeide bewegingen – protesterende arbeiders die een klassenstrijd voeren tegen het kapitalisme – geprobeerd de systematische ongelijkheid aan te pakken, maar geen enkele is zo groot, ambitieus en vindingrijk als de Braziliaanse MST.

De organisatoren van de beweging en onafhankelijke onderzoekers schatten dat er op dit moment 460.000 gezinnen in de door de MST opgezette kampen en nederzettingen wonen. Dit zou betekenen dat bijna twee miljoen mensen, oftewel 1 procent van de Braziliaanse bevolking, er op een of andere manier deel van uitmaken. Volgens sommige schattingen zou dit de grootste sociale beweging in Latijns-Amerika zijn.

Onder het bewind van Jair Bolsonaro, de rechtse oud-president van Brazilië, boette de beweging aan kracht in. De bezettingen stopten grotendeels tijdens de pandemie, maar namen daarna hand over hand weer toe. Dit ondanks het verzet van Bolsonaro en van de grondbezitters die zich hadden bewapend, een gevolg van het versoepelde wapenbeleid onder de oud-president.

Maar nu, gesterkt door de verkiezing van Lula, sinds jaar en dag hun politieke medestander, zorgt de beweging voor een stijging van het aantal landonteigeningen.

‘We hebben Lula gekozen, maar we zijn er nog niet,’ verklaarde João Pedro Stédile, medeoprichter van de beweging.

Als gevolg van de nieuwe landbezettingen is er een tegenbeweging ontstaan, Invasão Zero (‘nul invasie’). Duizenden boeren zeggen er niet op te vertrouwen dat de overheid hun bezittingen zal beschermen. Ze hebben zich georganiseerd om de strijd aan te gaan met de illegale bezetters en hen van hun land te verjagen, al is er tot nu toe weinig geweld aan te pas gekomen.

‘Niemand wil vechten, maar er is ook niemand die zijn bezittingen kwijt wil raken,’ zegt boer Everaldo Santos (72), leider van een lokale boerenvakbond en eigenaar van een rancho met 404 hectare grond, niet ver van het kampement in Itabela. ‘Je hebt het gekocht, je hebt er je geld in gestoken, je hebt alle papieren op orde, je betaalt belasting. Dus dan sta je niet toe dat mensen het inpikken,’ zegt hij. ‘Je verdedigt wat van jou is.’ Ondanks de agressieve manier van opereren van de MST hebben Braziliaanse rechters en de Braziliaanse regering duizenden nederzettingen een wettelijke status toegekend, omdat er een wet bestaat die voorschrijft dat landbouwgrond moet worden geëxploiteerd. Door de toename van dit soort wettelijke besluiten is de MST een belangrijke voedingsproducent geworden. Jaarlijks verkoopt de beweging honderdduizenden tonnen melk, bonen, koffie en andere basisproducten; die worden grotendeels biologisch geproduceerd, omdat de organisatie haar leden jaren geleden heeft gestimuleerd om niet langer pesticiden en kunstmest te gebruiken. De MST is nu de grootste biologische rijstproducent van Latijns-Amerika, volgens een grote vakvereniging van rijstproducenten.

Dit neemt niet weg dat uit opiniepeilingen blijkt dat veel Brazilianen tegen de landbezettingen zijn. Sommige van de fanatiekste leden van de beweging hebben productieve landbouwbedrijven bezet die eigendom waren van grote spelers in de agro-industrie, oogsten gesaboteerd en zelfs kortstondig het landhuis van een oud-president bezet. In het huidige krachtenveld staan honderdduizenden arme boeren en een netwerk van linkse activisten lijnrecht tegenover rijke families, grote landbouwcoöperaties en veel kleine familiebedrijven.

De oneerlijke verdeling van grondbezit stamt uit de koloniale tijd

Conservatieve politici menen dat Stédile, de medecoördinator van de beweging, zich met zijn oproep tot nieuwe bezettingen schuldig heeft gemaakt aan een strafbaar feit en zijn een onderzoek gestart in het Congres. De dag na Stédiles oproep ging Lula op staatsbezoek naar China. (De regering liet zich vergezellen door verschillende grote voedselproducenten.)

Lula heeft al jaren nauwe banden met de MST. Tijdens zijn eerste regeringsperiode, twee decennia geleden, betuigde de eerste Braziliaanse president die uit de arbeidersklasse afkomstig is openlijk steun aan de beweging.

De oneerlijke verdeling van grondbezit stamt uit de koloniale tijd, toen de grond eigendom was van machtige witte mannen. Door ongebruikte landbouwgrond te confisqueren en toe te wijzen aan armlastige boeren heeft de regering geprobeerd de balans te laten uitslaan naar de andere kant. De MST probeert op haar beurt toewijzingen te forceren door braakliggende landbouwgrond te bezetten.

Volgens Bernardo Mançano Fernandes, een docent aan de Staatsuniversiteit van São Paulo die al decennialang onderzoek doet naar de beweging, heeft de regering zo’n 60 procent van de bezettingen van de MST gelegaliseerd. Dit is volgens hem te danken aan de organisatoren, die er voortdurend in slagen om ongebruikte landbouwgrond op te sporen.

Tegenstanders vinden dat de regering de bezettingen aanmoedigt, doordat ze de illegale onteigening beloont. Volgens hen zou ze de bezetters juist moeten dwingen zich aan de regels te houden en de verplichte bureaucratische wegen te bewandelen om overheidstoestemming te krijgen voor het bezitten van een stuk land. Maar de MST staat op het standpunt dat de regering geen poot uitsteekt als ze niet onder druk wordt gezet.

De bewoners van het kampement in Itabela hebben verschillende achtergronden, maar dezelfde wens: een eigen stukje land. ‘De stad is niet vriendelijk voor ons,’ zegt Marclésio Teles (35). Hij is koffieplukker en zit voor het hutje dat hij voor zijn vijfkoppige gezin bouwde; zijn gehandicapte dochter zit naast hem in haar rolstoel. ‘Dit hier is een plek waar rust is.’

Anderhalf uur rijden verderop, langs dezelfde weg, kun je bekijken hoe de toekomst eruit zou kunnen zien: daar bevindt zich een nederzetting van zo’n 2023 hectare die in 2016, na zes jaar bezetting, een wettelijke status kreeg. De 227 gezinnen die er wonen bezitten elk 8 à 10 hectare grond: glooiende landbouwgrond waarop van alles wordt verbouwd en stukken land met grazers. Ploegen en tractoren zijn voor gezamenlijk gebruik, maar verder verbouwt ieder zijn eigen stuk grond. Samen produceren ze ongeveer twee ton voedsel per maand.

Voordat Daniel Alves (54) in 2010 dit land bezette, bewerkte hij het land van iemand anders. Nu verbouwt hij op 8 hectare grond 28 verschillende soorten gewassen, waaronder bananen, peperkorrels, glimmend roze drakenfruit en copoazú, een tropische vrucht uit het Amazonegebied; alles wordt biologisch geteeld. Alves verkoopt zijn oogst op de lokale markt.

‘Deze beweging haalt mensen uit de misère,’ concludeert hij.

Zijn kleindochter Esterfany (11) gaat naar een openbare school in de nederzetting die deels wordt gerund door de MST. Het is een van de tweeduizend MST-scholen in Brazilië.

Lees ook: